Vlijmscherpe analyse Ter Haar breekt eenzijdig Ruslanddebat open

Een boekrecensie van: Marie-Thérèse ter Haar: Rusland en het Westen: Zijn zij nou gek of zijn wij het? Ruslands actuele geschiedenis en de westerse verslaggeving hiervan. Geactualiseerde editie, januari 2022, Rusland & Oost-Europa Academie, Arnhem 2022.

In Sebastiaan Haffner’s Defying Hitler: A Memoir (2000) staat een prachtige passage die mij deed denken aan onze tijd. Haffner schrijft hoe hij, als adolescent, enorm teleurgesteld was toen hij hoorde dat Duitsland de Eerste Wereldoorlog had verloren. Dat kwam voor hem als een donderslag bij heldere hemel. Nooit had hij namelijk uit de Duitse persberichten in zijn tijd iets gelezen over een precaire situatie waarin het Duitse leger zich zou bevinden. De oorlogspropaganda werkte op volle toeren en in de krant werden alleen de overwinningen van de Duitsers doorgegeven. Het was altijd een “kwestie van tijd”, maar de Duitse zege was aanstaande. En dan ineens “bang”, verloren. Totaal onverwacht.

Een nieuw Rusland, met nieuwe verhoudingen

Ik moest aan Haffner denken bij het lezen van het boek van Marie-Térèse ter Haar: Rusland en het Westen: Zijn zij nou gek of zijn wij het? (2022). Ter Haar is Ruslanddeskundige die heen en weer pendelde tussen Nederland en Rusland. Zij begeleidde zakenlieden en bedrijven in hun contacten met Rusland toen na 1991 (ineenstorten van de Sovjet-Unie)  intensieve betrekkingen ontstonden tussen Rusland en het Westen. Ter Haar was er getuige van hoe sommige bonafide zakenlieden contacten onderhielden met Russische collega’s. Maar zij zag ook de opkomst van de roofridderkapitalisten die de Russische staat letterlijk leeg roofden. Het was de opkomst van wat we nu de “oligarchen” noemen.

Ter Haar geeft in 11 relatief korte hoofdstukken een overzicht van de verhouding tussen Rusland en het Westen. Voorzien van een motto. Met in kleine kadertjes anekdotes die een illustratie geven van het thema dat in de hoofdstukken aan de orde wordt gesteld.

De twee kanten van Poetin

Ter Haar schrijft glashelder en onderhoudend. Haar analyses van de politieke situatie worden verlevendigd door persoonlijk anekdotes over wat zij heeft meegemaakt. Zij is ook duidelijk geschokt door de recente ontwikkelingen waarbij Rusland steeds verder wegdrijft van het Westen. Zij heeft vele contacten in het land en voor haar persoonlijk betekent het ook een verlies dat tussen Rusland en het Westen op dit moment geen normaal contact meer mogelijk lijkt.

Is Ter Haar een “Poetin-versteher”?  Staat zij “aan de kant van Poetin”? Het antwoord is: nee. De inval van Rusland in Oekraïne kwam ook voor haar als een verrassing. Ook als een teleurstelling. Zelfs als een schok. Maar wat haar boek zo interessant maakt, is dat zij probeert ook de Russische zijde van het verhaal te vertellen. Poetin is een dictator, zeker, maar niet een die impopulair is bij zijn volk. Poetin is ook veel meer westers gezind dan waarvoor nu aandacht is in het Westen. Het is Poetin geweest die de leegroof van de Russische staat een halt heeft toegeroepen in de post-Jeltsin tijd. Hij heeft de oligarchen geprobeerd te bedwingen en ook met een zekere mate van succes. Poetin heeft geprobeerd toenadering te zoeken tot het Westen. Hij wilde Rusland zelfs binnen de NAVO brengen, maar werd afgewezen. Ter Haar beschrijft uitvoerig hoe de Amerikanen regime change probeerden tot stand te brengen in Oekraïne en dat is ook uiteindelijk gelukt.

Eenzijdigheid brengt escalatie

Weer even terug naar Haffner, met wie ik dit stukje begon. In Duitsland mag de oorlogspropaganda op volle toeren gewerkt hebben, dat is in Nederland ook het geval. Bij de NPO (minus ON) krijgen we dagelijks nieuws voorgesteld over het conflict tussen Rusland en Oekraïne dat op zijn minst eenzijdig gekleurd is. Ter Haar brengt daar enig evenwicht in aan. Dit lijkt mij belangrijk, omdat de kans op escalatie van dit conflict niet denkbeeldig is. We zien echter hoe lichtvaardig onze politici en bestuurders denken over een kernwapenoorlog als iets “wat er toch wel niet zal komen”. En als het komt, “dan zijn we daar klaar voor”.

De situatie waarin we nu verzeild zijn geraakt is zeker mede te wijten aan Poetin, de “agressor”. Maar ook aan de Amerikanen die al decennia bezig zijn met intrigeren en interventies in Oekraïne om het land binnen de westerse invloedssfeer te krijgen. Er is geen denken aan dat de Amerikanen dit zouden hebben geaccepteerd als China of Rusland het zou proberen in Mexico, Cuba of Canada. Poetin en de Russen moeten dat wel accepteren, want de NAVO is tenslotte een “verdedigingsorganisatie”, geen agressor. Hoe de Russen dat zelf ervaren is niet relevant voor de critici van Rusland.

Het is meten met twee maten. Ter Haar beschrijft dit alles rustig, genuanceerd, onpartijdig, niet blind voor zowel het feilen van zowel Rusland als het Westen. Het boek is van harte aanbevolen aan onze vrienden van D66. Ook al is het nu wel wat laat.

De geactualiseerde versie uit 2022 vind je hier.